Σύντομη επισκόπηση της Βυζαντινής Μουσικής

Συνοπτική ιστορική επισκόπιση της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής

Μάρτιος 10, 2017

Πληροφορίες που δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζεις πριν ασχοληθείς με την εκμάθηση της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής .

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ  ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΙΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΡΩΤΗ  : Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

  Όλοι οι λαοί έχουν την δική τους μουσική παράδοση. Όμως οι πρώτοι άνθρωποι που κατάφεραν να καταγράψουν την μουσική ήταν οι αρχαίοι Έλληνες, με σημαντικότερους τους Τέρπανδρο (γεννήθηκε το 666 π.Χ.) και τον Πυθαγόρα τον Σάμιο (580-500 π.Χ.)

  Πριν από την ίδρυση της Χριστιανικής Εκκλησίας, δυο τρόποι ψαλμωδίας ήταν γνωστοί, η καθαρά φωνητική και η φωνητική με συνοδεία οργάνων. Αλλά οι εκκλησιαστικοί πατέρες θέσπισαν κατά το παράδειγμα της ψαλμωδίας του Σωτήρα μας και των θείων Αποστόλων στην εκκλησία να κάνουμε χρήση μόνο της φωνητικής μουσικής, απαγορεύοντας αυστηρότατα την χρήση οργάνων, ως λατρεία με κοσμικό και ηδονικό χαρακτήρα.

  Η αρχαιοελληνική μουσική χρησιμοποίησε στα μέλη τα γράμματα της αλφαβήτου, ακέραια ή ακρωτηριασμένα ή ξαπλωμένα οριζόντια, πλάγια και αντίστροφα και με διάφορους τόνους. Τα όρθια γράμματα χρησίμευαν σαν παρασήμανση στη φωνητική μουσική και τα πλάγια ή αντεστραμμένα στην οργανική μουσική.

  Οι πρώτοι Έλληνες Χριστιανοί χρησιμοποίησαν την πατροπαράδοτη μουσική τους παράδοση στις χριστιανικές ιεροτελεστίες. Τους πρώτους αιώνες η μελοποιία ήταν έργο του ανώτατου κλήρου.

  Αναφέρομε δειγματοληπτικά τον Ιερόθεο επίσκοπο Αθηνών, τον Πολύκαρπο επίσκοπο Σμύρνης και τον Ιγνάτιο τον Θεοφόρο επίσκοπο Αντιοχείας, ο οποίος όρισε στην εκκλησία δύο μουσικούς χορούς και συνέταξε τα Αντίφωνα.

  Μελοποιήθηκαν οι ψαλμοί του Δαυίδ, αλλά δημιουργήθηκαν και νέοι ύμνοι π.χ. από τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα, τον Αμβρόσιο επίσκοπο Μεδιολάνων και τον πάπα Γρηγόριο τον Διάλογο. Αρχαιότατο άσμα είναι το «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία»  από την Θεία Λειτουργία του Αδελφοθέου Ιακώβου. Ο φιλόσοφος και μάρτυρας Ιουστίνος έζησε τον Β᾽ αιώνα και έγραψε βιβλίο με ύμνους και τυπικές διατάξεις με τίτλο «Ψάλτης». Σύντομα αναφέρομε τον μάρτυρα του Β΄ αιώνα Ιππόλυτο, τον Ωριγένη τον πρεσβύτερο Ρώμης Γάιο και τον επίσκοπο Νεοκαισαρείας Γρηγόριο τον Θαυματουργό. Τον Ανατόλιο επίσκοπο Σεβαστείας (+290) και τον Νέπω επίσκοπο Πενταπόλεως.

  Χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι τα  της αρχαιοελληνικής μουσικής διασώθηκαν αναλλοίωτα στην εκκλησιαστική μουσική είναι όμως αναμφίβολο ότι η μουσική της εκκλησίας διέσωσε κατά αδιάλειπτη παράδοση τρία συστήματα, τρία γένη, οκτώ ήχους, ημιτόνια, τριτημόρια και τεταρτημόρια τόνων και την κλίμακα, η οποία από την υπάτη μέχρι την νήτη έχει το μέγεθος του πριν του Τερπάνδρου δωρικού οκτάχορδου .

 (Τριτημόριο είναι το ένα τρίτο του τόνου.

Τεταρτημόριο είναι το ένα από τα τέσσερα μέρη διαιρεμένου όλου.

Υπάτη και νήτη είναι η υψηλή και η χαμηλή χορδή της αχαιοελληνικής λύρας )

  Οι αρχαίοι ήχοι Δώριος, Λύδιος, Φρύγιος και Μιξολύδιος, μετονομάστηκαν σε Πρώτος, Δεύτερος, Τρίτος και Τέταρτος και οι Υποδώριος, Υπολύδιος, Υποφρύγιος και Υπομιξολύδιος σε Πλάγιο του πρώτου, Πλάγιο του Δευτέρου, Βαρύ και Πλάγιο του Τετάρτου, αλλά η ταυτότητα της μελωδίας δεν αντιστοιχεί πλέον σε αυτούς .

  ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΕΥΤΕΡΗ : Η ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

  Στην Αλεξάνδρεια για τη διάσωση της σωστής προφοράς της Ελληνικής γλώσσας επινοήθηκαν οι τόνοι και τα πνεύματα ενώ για την διατήρηση του μουσικού ρυθμού και της μελωδίας των ήχων επινοήθηκαν τα σημαδόφωνα και τα σημαδόχορδα που παράγονται από τα γράμματα της αλφαβήτου.

  Η παρασημαντική αυτή αναπτύχθηκε μετά τον Δ᾽ αιώνα, όταν αναπτύχθηκε και η μουσική ταχυγραφία (στενογραφία), δηλαδή η τέχνη της «συμπυκνωμένης»  γραφής της μουσικής και μάλιστα με καινούρια σύμβολα (τα αγκιστροειδή) τα οποία είναι ανόμοια από τα γράμματα της αλφαβήτου, αν και διατηρούν αρκετά ίχνη της αλφαβητικής παρασημαντικής. Σταδιακά αναπτύχθηκαν αγκιστροειδή με έννοια ολόκληρης μουσικής γραμμής… Για την παρέκκλιση και την μεταβολή της φωνής αναπτύχθηκε και άλλο είδος μουσικών σημείων, η εκφωνητική παρασημαντική που χρησιμοποιήθηκε για την μελωδική ανάγνωση των Αποστόλων και των Ευαγγελίων. Αυτά ήταν πιο απλά .

  Στην εκκλησία καθορίζεται αυστηρά ο ρόλος των ιεροψαλτών και οι προϋποθέσεις διορισμού τους…

Ο Μέγας Αθανάσιος στήριξε και εισήγαγε επιτηδευμένη μουσική στη λατρεία.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (345-407) εισάγει τον Χερουβικό ύμνο και γράφει αντιαιρετικά τροπάρια και ύμνους.

Ο Άγιος Ιερώνυμος (345-420) δίδασκε μουσική στην Ρώμη.

  Προσπερνώντας βιαστικά πολλούς αξιόλογους σαν τον Άγιο Εφραίμ τον Σύρο και τον Σωφρόνιο Πατριάρχη Ιεροσολύμων, πρέπει να αναφέρομε τον Ρωμανό τον Μελωδό, τον Ανδρέα επίσκοπο Κρήτης και Ιεροσολυμίτη, τον Κοσμά τον ποιητή και τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, των οποίων τα έργα είναι από τα ομορφότερα στολίδια της ορθόδοξης λατρείας ακόμη και σήμερα.

  ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΡΙΤΗ : ΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

  Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός διαρρύθμισε και ανακαίνισε την ιερά μουσική και την παρασημαντική της, βάζοντας τέλος στις καταχρήσεις. Εκτός από υμνογραφικό και θεολογικό έργο, έγραψε και μουσική και μάλιστα θεωρητικόν της μουσικής.    

  Σημαντικότερο έργο του η Οκτώηχος, η οποία είναι πρακτική εφαρμογή του θεωρητικού του έργου περί  οκτωηχίας…

  Μεγάλοι μουσικοί συνέχισαν να δημιουργούν, π.χ. ο Ιωάννης ο Κουκουζέλης και ο Πέτρος ο Πελοποννήσιος, ο οποίος απλοποίησε την γραφή της μουσικής.

  ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΕΤΑΡΤΗ: Η ΝΕΑ ΓΡΑΦΗ

  Η αναλυτική σημερινή μορφή της Βυζαντινής μουσικής είναι δημιούργημα συνεργασίας των τριών μεγάλων διδασκάλων Χρυσάνθου αρχιμανδρίτου, Γρηγορίου Λαμπαδαρίου και Χουρμουζίου ιεροψάλτου, το 1814 .

  Αυτά που οι Ευρωπαίοι ονομάζουν νότες, στην Βυζαντινή μουσική ονομάζονται φθόγγοι.

Για να φτιάξομε τους φθόγγους , χρησιμοποιούμε τα πρώτα 7 γράμματα από το Ελληνικό αλφάβητο. Αυτά είναι  τα:

Α      Β      Γ       Δ      Ε       Ζ     Η

Σε κάθε γράμμα προσθέτουμε από ένα φωνήεν ή ένα σύμφωνο και έτσι φτιάχνομε τους φθόγγους για τον πρώτο ήχο.

πΑ    Βου  Γα     Δι     κΕ    Ζω   νΗ

  Στην βυζαντινή μουσική υπάρχουν οκτώ ήχοι. Με τους ίδιους φθόγγους που είδαμε στον πρώτο ήχο, αλλά σε διαφορετική σειρά, φτιάχνομε την κλίμακα (σκάλα) για τον κάθε ήχο. Τα σκαλοπάτια σε μία σκάλα έχουν κάποιο ύψος που το μετράμε με εκατοστά. Στην μουσική κλίμακα τα σκαλοπάτια μετριούνται με ηχομόρια. Όμως αυτό που είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζομε είναι το ότι δεν έχουν όλα τα σκαλιά τα ίδια ηχομόρια. Κάποια σκαλιά έχουν περισσότερα, ενώ άλλα έχουν λιγότερα. Αυτό θα το δούμε αναλυτικά αργότερα.

  Μεταφέροντας τον τελευταίο φθόγγο της κλίμακας του πρώτου ήχου στην αρχή της κλίμακας δημιουργούμε την κλίμακα του πλαγίου τετάρτου, η οποία λέγεται και φυσική κλίμακα (στην ευρωπαϊκή μουσική την  αποκαλούν Αρμονική), γιατί αποτελείται από φυσικά διαστήματα.

Νη    Πα    Βου  Γα     Δι     Κε    Ζω   Νη

  Διάστημα είναι η ηχητική απόσταση μεταξύ δύο φθόγγων. Το ανάμεσα  σε δυο συνεχείς φθόγγους διάστημα λέγεται Τόνος .

Υπάρχουν τρία είδη τόνων: ο Μείζων, ο Ελάσσων και ο Ελάχιστος.

Το Μείζονα τον παριστάνομε με τον αριθμό 12, το Ελάσσονα με τον αριθμό 10 και τον ελάχιστο με τον αριθμό 8. Αυτοί οι αριθμοί μας δείχνουν σε πόσα ηχομόρια διαιρείται ο τόνος.

  Κάθε κλίμακα έχει δυο τετράχορδα :

α) το βαρύ (χαμηλό)

β) το οξύ (υψηλό)

Τα δύο τετράχορδα, χωρίζονται μεταξύ τους με ένα τόνο μείζονα που λέγεται διαζευκτικός τόνος.

Κάθε τετράχορδο (Νη-Γα) (Δι-Νη) περιέχει 30 μόρια και το σύνολο των μορίων κάθε κλίμακας είναι 72 μόρια .

Οι φθόγγοι της κλίμακας επεκτείνονται και πάνω από το υψηλό Νη (Πα᾽, Βου᾽ , Γα᾽ , Δι᾽ ) και κάτω από το χαμηλό Νη ( Zω , Κε , Δι )

ΠΗΓΕΣ :

• Orthodox Cultural Center Bethlehem
• Orthodox Cultural & Educational Center Beit Jala
• Arab Orthodox Benevolent Sosiety
• Γ. Παπαδοπούλου , Ιστορική επισκόπησις της Βυζαντικής Εκκλησιαστικης Μουσικής Σχολής  1904